Michael Schulte: "Runenes historie gjennom 1500 år" onsdag 13. november.

Mange tilhøyrarar, og blant dei fleire ungdomar, møtte opp for å høyre Michael Schulte frå UiA greie ut om runer og funn i akeologiske utgravingar. Han er språkprofessor og runolog ved UiA og har svært stor kunnskap emnet. Runene vart sett på som magiske teikn, fortalde han, og hadde stor kraft. Dei kunne fange vonde ånder, og folk som kunne skrive slike, var difor mektige. Det er gjort mange funn av spydspisser og gravsteinar, særleg i Danmark, Sør-Sverige, Sør-Noreg og Nord-Tyskland.

Vimose-kammen frå Danmark er det eldste funnet, frå om lag 150 år e.Kr.. Kylver-steinen frå Gotland, datert til byrjinga av 400-talet, er ein gravstein, og den må ha vore heilag. Kanskje hadde runene magisk makt til å binde personen i grava? I båe desse funna er det eldste runealfabetet brukt. Det har 24 teikn, og 24 var eit heilagt tal. Leseretninga var ei blanding av start frå venstre til høgre - og høgre til venstre. Språkutviklinga i Norden, overgangen frå urnordisk til nørrønt, kan fylgjast ved å tyde runefunna. Runealfabetet, futharken, vart fram mot vikingetida (700-talet) gjort enklare. No vart det 16 teikn å halde styr på, og fleire av teikna representerte fleire lydar. Eit døme frå den yngre futharken er Oddernessteinen med to innskrifter, tolka slik: «Øyvind, Olav den helliges gudssønn gjorde denne kirke på sin odel». 

Føredraget vart avslutta med Storheddaren, eit område med fleire hellarar som ligg om lag 2 timars gange vest for Sloaros. Hellaren har frå vikingtida vore mykje brukt av jegerar eller fredlause som trong overnatting. Den største hellaren er Skutesteinen, forma som ei skute der du kan søke ly. Her blei det skrive og teikna, og mykje av dette er frå nyare tid. No er det forbode å risse inn noko i fjellet.

Ein svært lærerik kveld, noko som inspirerer til vidare lesing og meir merksemd på nyare arkeologiske utgravingar! Møtet var eit samarbeid mellom BUL og Mållaget, og etter kaffi og kringle vart kvelden avslutta med dans til variert og fin musikk frå gruppa «Takt og Tone» med Marit Nordli som leikleiar.

Solveig Lima

Møte i Mållaget tysdag 22. oktober kl 19.00 i samarbeid med Fagforbundet i Agder.

Tema: Kva fortel stadnamn og kva fortel kartet?

Fyrste delen av programmet starta med oversikt over kart og bakgrunn for at landskapet ser ut som det gjer, og ordet vart gitt til Ivar Johan Jansen,  kvartærgeolog og kartmann.

Han fortalde at frå han var gutunge, hadde han sett opp til Nansen, Amundsen og Ingstad. Kart og ukjente stader hadde alltid interessert han, og i 30 år hadde han hatt jobb i Kartverket.

Eit kart kan vere så mykje, og han viste oss fleire ulike typar slik som topografisk kart med høgdekurver, flybilde, satelittkart og temakart. Moderne teknikk har forbetra karta mykje. Google Earth og Norgeskart.no er framifrå.

Han fortalde også om korleis landskapet endrar seg og vert forma av bevegelse i jordskorpa, istider, landheving og menneskeleg aktivitet. Siste istid er den store landskapsarkitekten med dei endringane som vart gjort då isen trekte seg tilbake. Stein, grus og sand vart liggande att. Dei eldste laga vart liggande under vatn og etterkvart som landskapet heva seg, vart dei liggande som vollar inne på land. Han hadde utruleg mykje kunnskap om emnet, og det gav meirsmak på vidare lesing.

Neste foredragshaldar var Vidar Haslum. Han var i Mållaget i 2015 og gav også då eit grundig innblikk i stadnamngranskinga i Birkenes. Fint at han kom tilbake og fortalde meir. I 2022 gav han ut boka "Stedsnavn i Birkenes", og for denne fekk han Birkeland kommunes kulturpris 17. mai i år.

Han fortalde at interessen hans for namn begynte tidleg, og det var då han var med foreldra på hytta på Mosfjell han begynte å notere. På 1980-talet laga han ei namnbok der han la stor vekt på at kunnskapen skulle kome frå vanlege folk, frå dei som var oppvaksen på staden og brukte namna. Han gjorde intervju med 200 informantar som var født mellom 1887 og 1938, og samla 7000 stadnamn.

Han fortalde levande alt han hadde funne gjennom granskinga. Stadnamna fortel om korleis landskapet vart opplevd, om eigenskap, ver eller klima. Dei fortel også om personar, namn på kyr, hestar og andre husdyr. Han kom med fleire døme m.a. : Illverheia - uversheia, Vormli - ein stad der sola varmer godt,  Lintjønn - ei tjønn der lin vart lagt til bløyting, Styggedalen - farleg dal.

Menneska for 1000 år sidan og lenger tilbake, levde i eit landskap der det var fullt av namn. Stadnamna våre er resultat av ein høgt utvikla kompetanse i å lage gode namn.

Interessant å ha foredragshaldarar som brenn for ei sak, og praten gjekk livleg rundt kaffibordet etterpå. Me var om lag 20 frammøtte, og det var ein lærerik og fin kveld!

Solveig Lima